Tư duy phản biện (Critical Thinking)

Bảo thủ, kiên định và ba phải là những khái niệm mà bấy lâu nay vẫn được cho là gây rất nhiều tranh cãi vì sự mong manh giữa ranh giới của ba loại đặc điểm này. Cụ thể, Những người kiên định thường được nghĩ đến là trước sau như một, luôn biết cách bảo vệ quan điểm của mình theo chiều hướng tích cực, ngược lại khi chúng ta hành xử theo kiểu gió chiều nào xoay chiều ấy thì đó là ba phải, còn khăng khăng bảo vệ quan điểm của bản thân mà không tôn trọng ý kiến người khác là bảo thủ. Nhưng làm thế nào để các bạn vừa có thể chấp nhận ý kiến của mọi người và vừa kiên định với quan điểm cá nhân trong cùng một lúc?

Sự khác biệt lớn nhất giữa 3 đặc điểm này không phải nằm ở cách mọi người hành xử mà phụ thuộc vào khả năng tư duy phản biện hay còn được gọi là critical thinking. Theo tiến sĩ Jennifer Moon, tác giả cuốn sách critical thinking: an exploration of theory and practice, thì tư duy phản biện được định nghĩa là khả năng đánh giá, suy xét vấn đề theo nhiều chiều, nhiều khía cạnh khác nhau một cách lôgic và sáng tạo. Cụ thể, khi đứng trước bất kỳ một bài toán nào trong công việc hay cuộc sống, những người có tư duy phản biện tốt, luôn biết cách nhìn nhận và phân tích những dữ liệu mà bản thân thu thập được, cũng như sẵn sàng học hỏi từ nhiều nguồn tài liệu khác nhau để đưa ra được những đánh giá khách quan về tính huống đang gặp phải. Những người này thường được nhận diện với các đặc điểm như: biết lắng nghe, tôn trọng ý kiến của mọi người xung quanh, đưa ra rất nhiều dẫn chứng thuyết phục để chia sẻ quan điểm cá nhân, cũng như có một tinh thần học hỏi rất cao.

Phát Triển Tư Duy Phản Biện.

Khi đứng trên phương diện giáo dục để định nghĩa về critical thinking, thì giáo sư Benjamin Bloom với tháp phân loại Bloom’s taxonomy có chia quá trình học ra làm 6 bậc khác nhau, đó là: khả năng ghi nhớ, thấu hiểu, áp dụng, phân tích, đánh giá và chế tạo, thì tư duy phản biện được ông định nghĩa là sự kết hợp của 3 kỹ năng cao nhất đó là: phân tích, đánh giá và chế tạo. Nhưng hiện nay, theo tiến sĩ Van Gelder thì khả năng nhận thức của một lượng lớn những người trưởng thành chỉ dừng lại ở 3 level đầu tiên và thiếu đi trầm trọng khả năng tư duy phản biện cần thiết. Minh chững Cụ thể nhất cho điều này đó là, mọi người thường hay đặt niềm tin vào các hiện tượng siêu nhiên, mặc cho bản thân chưa từng nhìn thấy hoặc trải nghiệm, cũng như dễ bị thuyết phục bởi kinh nghiệm cá nhân nhiều hơn bằng những nghiên cứu khoa học. Và một trong những nguyên nhân chủ yếu dẫn đến hiện tượng này trên là sự thiếu hụt giảng dạy về tư duy phản biện tại phần lớn các trường học ở trên toàn thế giới. Vì hầu hết những kiến thức mà các bạn học sinh thu thập được chỉ dừng lại ở mức hiểu và ghi nhớ mà không phân tích được các quy luật lôgic đằng sau những thông tin này. Chính vì thế, mà với hầu hết mọi người, tin vào những thông tin được cung cấp ở trên trường lớp là đúng mà không cần thiết phải suy xét hay đánh giá chính là hiểu biết.

Ngoài ra, khi chúng ta không chắc chắn về một chủ đề nào đó thì bản thân mỗi người sẽ tự đưa ra cho mình một quan điểm để đi tìm kiếm những thông tin xác minh rằng nhận định của mình là đúng, cũng như loại bỏ tất cả những dữ kiện đi theo hướng ngược lại. Confirmation Bias hay thiên kiến xác nhận là một trong những lỗi nghiên cứu mà ngay cả các nhà khoa học nổi tiếng trên thế giới cũng gặp phải, khi họ chỉ nhìn nhận vấn đề theo chiều hướng chủ quan và gần như trở thành tù binh của những định kiến mà bản thân mình cho là đúng. Lỗi sai này thường được thể hiện rõ nhất ở những người bảo thủ khi họ thường không mấy thiện chí trong việc nhìn nhận vấn đề theo nhiều chiều, nhiều khía cạnh khác nhau.

Nhưng tư duy phản biện không phải là một kỹ năng được quyết định bởi những yếu tố bẩm sinh, mà tất cả mọi người dù đang ở level nào của quá trình nhận thức cũng đều có khả năng phát triển critical thinking nếu được rèn luyện thường xuyên và đúng phương pháp. Cụ thể, các bạn có thể rèn luyện tư duy phản biện dựa vào 4 bước rất đơn giản như sau:

• Bước một, đó là hãy tự lựa chọn cho mình một vấn đề mỗi ngày để tìm kiếm những thông tin và hướng giải quyết xung quanh vấn đề đó.
• Bước hai sử dụng kỹ năng “6 W” và mô hình SQUID để rèn luyện khả năng phân tích, cũng như đánh giá thông tin của bản thân. Bắt đầu với 6W, các bạn hãy lần lượt trả lời những câu hỏi liên quan đến tình huống hiện tại với: What để tìm kiếm các định nghĩa liên quan, How much để tính toán về kích cỡ, số lượng hay trọng lượng của vấn đề, When để biết về thời gian, Where là về địa điểm, how để tìm ra các mối liên hệ xung quanh và Why để nhìn ra ý nghĩa hoặc thấy được một bức tranh tổng thể. Tiếp theo, sau khi  trả lời được hầu hết các câu hỏi của 6 W thì các bạn đã có trong tay một lượng lớn thông tin về chủ đề đang nghiên cứu, và công việc tiếp theo cần làm đó là sắp xếp những kiến thức này theo mô hình SQUID để phân tích, cũng như đánh giá dữ liệu một cách chi tiết hơn. Cụ thể, chữ cái đầu tiên là S có nghĩa là simple (đơn giản) và complex (phức tạp) ví dụ như bạn đang tìm hiểu về cách làm một chiếc bánh táo ngon thì hãy định nghĩa loại bánh này từ những đặc điểm giản đơn như hình dáng màu sắc, cho đến những thứ phức tạp như thành phần hoá học và dinh dưỡng. Thứ hai đó là Qualitative (định tính) and Quantitative (định lượng), nếu những thông tin bạn thu thập được là cảm nhận cá nhân hay kinh nghiệm hãy xếp chúng vào định tính, còn nếu đó là những con số và dữ liệu như kích thước, khối lượng thì hay đưa chúng vào nhóm định lượng. Thứ ba, đó là Vision (tầm nhìn) và execution (khả năng thực hiện), cụ thể nếu bạn muốn biến những trái táo thành một chiếc bánh thì bánh táo sẽ là tầm nhìn của chúng ta và nguyên liệu, cũng như cách thực hiện chính là execution. Thứ 4, là individual (đơn lập) và comparison (so sánh), ở bước này các bạn hãy tìm những đặc điểm khác nhau của bánh táo khi so sánh với những thực phẩm khác để có thể tìm ra những điểm nổi trội hay hạn chế của loại bánh này. Và cuối cùng đó là Delta (thay đổi) và status quo (trạng thái hiện tại), bước này được sử dụng chủ yếu để dự đoán về những sự biến đổi có thể xảy ra nếu chúng ta tác động vào chiếc bánh táo bằng cách thay thế công thức hoặc các nguyên liệu khác nhau.

• Bước thứ ba của quá trình rèn luyện tư duy phản biện, đó là đánh giá những nguồn kiến thức mà các bạn sử dụng để thu thập thông tin, bằng cách tìm hiểu về tác giả, nhà xuất bản và năm xuất bản, từ đó giúp chúng ta đảm bảo được tính chính xác trong quá trình nghiên cứu. Ngoài ra, chúng ta cũng nên tham khảo ý kiến của mọi người xung quanh bằng cách thuyết trình với những người có nhiều kinh nghiệm về chủ đề mà bạn đang tìm hiểu để có được nhiều cách tiếp cận khác nhau cũng như tránh lỗi tư duy confirmation bias.

Và cuối cùng tổng kết lại, để trở thành một người bảo thủ hoặc ba phải là một điều vô cùng đơn giản vì tất cả những gì bạn cần làm là tin vào một nhận định nào đó mà không cần thiết phải đánh giá hay xem xét những dữ liệu liên quan. Nhưng để là một người kiên định, chúng ta ta không chỉ phải bỏ rất nhiều thời gian để thu thập, phân tích thông tin mà các bạn còn phải luôn sẵn sàng trì hoãn những phán đoán chủ quan để có thể lắng nghe cũng như tôn trọng ý kiến cuả mọi người xung quanh.